همه چیز درباره فرش دستباف تبریز و انواع فرش ترکی
به گزارش وبلاگ روشینا، دسته بندی فراوانی برای بافت فرش در ایران وجود دارد. ما بر اساس موقعیت جغرافیایی بافت، آن ها را دسته بندی کردیم. در میان همه این انواع تقسیم بندی ها یک نوع دسته بندی هم وجود دارد که کاملا فنی است و بر اساس کیفیت گره فرش طراحی شده است. فرش ها به دو دسته کلی انواع فرش ترکی مانند فرش تبریز دستباف و فرش های فارسی باف تقسیم می کند. تنها تفاوتی که در کیفیت این دو فرش وجود دارد، نوع گرهی است که بافنده بر تار فرش می نشاند. گره های فارسی کج هستند و گره های ترکی، صاف و قرینه.
آذربایجان، گهواره قالی بافی ایران
پیشترها و بر اساس این دسته بندی تنها در نواحی غربی ایران می توانستید، انواع فرش ترکی یا همان ترکی باف را پیدا کنید و در نواحی مرکزی و شرقی ایران، گره فارسی، بیشتر رایج بود. اما بعدها با کوچ هایی که صورت گرفت بالتبع اختلاط های فرهنگی نیز پیدا شد و پراکندگی این دو گره متفاوت شد. چنانکه اکنون در مشهد هم می توان فرشی با گره ترکی دید.
در این مقاله سعی داریم درباره فرش های ترکی با تمرکز بر فرش های که در غرب و شمال غرب ایران مانند فرش تبریز دستباف و فرش اردبیل بافته می شود، حرف بزنیم. فرش هایی که در آذربایجان ها و زنجان و سایر استان های ترک نشین ایران بافته می شوند.
سنت فرش ترکی از پازیریک تا به امروز
قدیمی ترین فرشی که در دنیا پیدا شده پازیریک نام دارد. فرشی با نمادهای مشخصی از تمدن هخامنشی که اگرچه در اقلیمی فراتر از ایران پیدا شده؛ اما شک و شبهه ای برای ایرانی بودنش وجود ندارد. جالب اینکه پازیریک به سبک ترکی بافته شده است. هر کسی که پازیریک را ببیند، می داند که این فرش در نهایت زیبایی و کمال تکنیک فرش بافی بافته شده است.
برای همین هم بسیاری معتقدند اگرچه این فرش مبدا تاریخ فرش دنیا قرار گرفته؛ اما قطعاً پیشینه ای بسیار بزرگتر و زیباتر دارد که در بافت چنین فرشی بروز و ظهور پیدا کرده است. به هرحال با این پیشینه فرش ترکی را می توان یکی از قدیمی ترین مکتب های بافت فرش دانست. پیش از این هم فرشی که عشایر ایران می بافتند، با فرشی که عشایر آناتولی می بافتند، در رقابت بوده و احتمالا فرش های ترکی در ایران وام دار همین مکتب هستند.
دسته بندی انواع فرش ترکی در ایران
مانند بسیاری از نقاط ایران فرش ترکی دستباف هم بسته به تقسیم بندی های جغرافیایی، تفاوت هایی دارند. با این حال در میان همه شاخه ها، چهار مکتب کلی بافت فرش در این منطقه ها به شدت معروف هستند:
- فرش دستباف تبریز
- فرش هریس دستباف
- فرش خوی دستباف
- فرش زنجان دستباف
به جز این چهار دسته بندی کلی و شناخته شده زیرشاخه هایی هم در فرش ترکی وجود دارد که لیستی جمع و جور از آن احتمالا چنین خواهد بود:
- قالی گراوان
- قالی هشترود
- قالی قراجه
- قالی شربیان
- قالی سراپی
- قالی سراب
- قالی بیدگینه
- قالی اهر
- قالی اردبیل
فرش دستباف تبریز
تبریز یکی از مهم ترین شهرهای ایران در بافت انواع فرش ترکی و سنت فرشبافی است. این شهر تاریخ بزرگ و مهمی در بافت فرش و توسعه بازار آن دارد. هم از این جهت که مرکزی برای صادرات فرش ایران به دنیا بوده و به این ترتیب پای فرش ترکی دستباف ایرانی را به بازارهای دنیای باز کرد و هم به جهت اینکه نقش مهمی در آموزش فرشبافی در ایران داشته است.
برخی فرشبافان این شهر با مهاجرت به شهرهای دیگر، انقلابی در فرشبافی آن ها ایجاد کردند. از جمله آن ها مهاجرت عمواوغلی از تبریز به مشهد و ایجاد تغییراتی در فرشبافی این شهر صاحب سبک در فرشبافی بود.
انواع فرش دستباف تبریز عمدتاً فرش های شهری بافی هستند که پشم مهمترین ماده اولیه تهیه نخ های آن است. اگرچه رایج است که دورگیری های فرش تبریز با ابریشم انجام شود و همین مسئله هم موجب شده که فرش دستباف تبریز در ردیف فرش های گران قیمت ایرانی قرار بگیرند. در مجموع می توان گفت بعد از فرش قم که غالباً تمام ابریشم و به شدت گران است، فرش دستباف تبریز دومین فرش گران ایرانی است.
طرح های فرش دستباف تبریز
لچک و ترنج، افشان، گلدانی، شاه عباسی از طرح های محبوب فرش تبریز دستباف است. اگرچه از همه این طرح ها معروف تر و محبوب تر طرح های ماهی و ماهی درهم در فرش های تبریزی است. علی حصوری در کتابی پژوهشی درباره فرش، همچنین از رواج یک نقشه معروف و عجیب در مکتب فرش تبریز سخن می گوید که این روزها اثری از آن نیست. آن هم نقشه های دنیای دیگر تبریزی است.
در تبریز بافت تابلو فرش های زینتی و گران هم بسیار رایج است. در میان طرح هایی که اغلب برای این تابلو فرش ها انتخاب می شود، بافت طرح هایی با آثار باستانی و تاریخی هم بسیار رایج است. اگر اهل اخبار ورزشی باشید می دانید که در هر دوره جام دنیای و المپیک فرش ویژه ای در تبریز با نمادهای محل برگزاری این رقابت ها بافته و به کمیته برگزاری رقابت ها اهدا می شود.
فرش هریس
اگرچه انواع فرش ترکی تبریز فرش هایی ریزبافت، هنری و شهری است؛ اما فرش هریس فرشی درشت باف و روستایی است. فرشی که اگر یکبار تجربه پا گذاشتن روی آن را داشته باشید، می دانید که چرا در میان اهالی آذربایجان به شدت محبوب است. چرا که این فرش با پشم بافته می شود و اغلب درشت بافت و ضخیم است و برای همین می تواند از شما در برابر سرمای زمستان محافظت کند. همچنین فرش هریس، عمر بالایی دارد و اغلب در خانه اهالی آذربایجان یک نمونه قدیمی آن را می توانید ببینید.
در بافت فرش ترکی هریس از تکنیکی قدیمی و مهم استفاده می شود که موجب می شود این فرش، پرتراکم تر بافته شود و برای همین سنگین و ضخیم است. در قالی بافی هریس از ابزاری به نام هوه استفاده می شود که چیزی در حدود سه کیلوگرم وزن دارد و فرش را با آن می زنند تا متراکم تر شود. برخی طرح های رایج در بافت فرش هریس عبارتند از:
- تاجری
- صبوری
- رزگل
- حیاط گل
- توکلی
- صمدخان
فرش هریس یکی از محبوب ترین قالی های ترکی باف در دنیاست و شهرتی دنیای دارد. در فرش هریس اغلب طرح های منحنی نمی بینید و اغلب خطوط شکسته زیبایی در زمینه این فرش نقش آفرینی می کنند. فرش هریس بر زمینه ای تیره بافته می شود و قرمز تیره (لاکی)، سرمه ای، قهوه ای از محبوب ترین رنگ های زمینه این فرش هستند.
فرش خوی
اگر این روزها به کسی بگویید فرش خوی او بی شک به یاد فرشی با طرح ماهی، ماهی ریز و یا ماهی درهم می افتد. اینکه طرح ماهی از کجا وارد فرش بافی ایران شده را کسی نمی داند: ولی به هرحال در حال حاضر امضای آن برای آذربایجان و خوی است.
اگرچه در نوشته های تاریخی به طرح ماهی، طرح هراتی هم گفته می شد و گویا از طرخ های رایج هرات در دوره سلجوقی ها بوده ولی حالا دست روزگار این طرح را به نمادی برای فرش بافی خوی تبدیل کرده است. به ویژه اینکه طرح ریزماهی فرش خوی حالا شهرتی دنیای دارد و هفته ای نیست که در یک حراجی نمونه ای از آن به فروش نرسد.
در خاستگاه بافت انواع فرش ترکی در ایران، اگر آذربایجان شرقی به فرش دستباف تبریز و فرش هریس شناخته می شود، آذربایجان غربی هم به فرش خوی و تکاب که فرش هایی ریزبافت و شهری هستند، شناخته می شود. عمده این فرش ها با پشم بافته می شوند و بعضا برای خیلی نفیس تر شدن شان از ابریشم هم استفاده می شود.
برای دیدن آگهی های فرش دستباف تبریز کلیک کنید
فرش های زنجان
فرش زنجان در رده انواع فرش ترکی روستایی باف ایران دسته بندی می شوند. عمده فرش های این استان را عشایر حالا یکجانشین شده می بافند.
از آن جایی که عمده کار ساکنان روستایی این منطقه ها دام پروری است، برای همین هم پشم مناسبی برای بافت فرش در اختیار بافندگان واقع شده است و عمده فرش های این منطقه با پشم بافته می شود. از مهم ترین طرح های فرش زنجان می توان به طرح های زیر اشاره کرد؛ برخی معتقند خاستگاه اصلی طراحی طرح ماهی درهم، روستای هندی کندی در طارم زنجان است.
- طرح ماهی درهم
- طرح لچک و ترنج
- طرح هندسی
قالی سراب
قالی سراب یک قالی روستایی باف است که با پشم گوسفند بافته می شود و قابی، ماهی درهم، لچک و ترنج از مهم ترین طرح های ان است. این فرش اغلب در اندازه پادری، ذرع ونیم، دو ذرع، کناره، قالیچه بافته می شود. برخی معتقند قالی سراپی هم برگرفته از همان مکتب قالی سراب است.
قالی شربیان
یکی دیگر از روستایی باف های زیبای ترکی را در شربیان می توانید پیدا کنید. این قالی هم مانند دیگر انواع فرش ترکی با گره متقارن یا ترکی و از پنبه یا پرز پشمی بافته می شود. هندسی و لچک و ترنج محبوب ترین طرح های آن است.
قالی قراجه
قراجه در آذربایجان شرقی هم یکی دیگر از مراکز بافت انواع فرش ترکی روستایی است. عمده فرش های این منطقه در طرح های لچک و ترنج و هندسی می بافند. در این فرش هم مانند دیگر فرش های ترکی از خطوط منحنی خبری نیست و عمدتا خطوط شکسته ساختار فرش را تشکیل می دهند.
قالی هشترود
از پشم گوسفندان هشترودی قالی زیبا و روستایی بافی، در آذربایجان شرقی بافته می شود که طرفداران زیادی دارد. عمده رنگ های به کاررفته در این فرش آبی، سرمه ای، قرمز و عاجی است و ماهی درهم و هندسی هم مهم ترین طرح های رایج آن را تشکیل می هند.
قالی گراوان
با پشم و گره های متقارن در روستایی در آذربایجان غربی فرشی زیبا به نام فرش گراوان می بافند که در دسته انواع فرش ترکی جای می گیرد. فرشی که ترکیب سبک فرش های ترکی و کردی است. مثل خیلی از فرش های این منطقه، لچک و ترنج و هندسی طرح های محبوب در بافت این فرش هاست و آبی، قرمز، نخودی، آجری از رنگ های رایج فرش گراوان است.
قالی بیدگنه
معروف است که قالی بیدگنه را هنوز هم با نخ هایی که به صورت دستی ریسیده شده می بافند. یک فرش زیبا با گره های متقارن از مکتب فرش های زنجانی که به صورت دو پود بافته می شود. حاجی اورنگی و چهارگات یا چهار قطع اصلی ترین طرح های رایج فرش های بیدگنه است.
قالی اهر
یکی دیگر از فرش های مکتب زنجان، قالی معروف اهر است. فرشی که گره متقارن با تاروپود پنبه ای و پرز پشمی بافته می شود. متاسفانه قالی اهر با وجود زیبایی و منحصر به فرد بودنش روبه فراموشی است و کمتر بافته می شود. هرچند در بازارهای اهر می شود فرش فروش های قدیمی را پیدا کرد که با علاقه فرش اهری می فروشند.
زمان زیادی فرش اهر جزء سرمداران فرش ایرانی بود و زیبایی آن زبانزد بود، طرح هایش متفاوت و بومی است هرچند با فرش هریس اشتراکاتی دارد. اما با وجود این مشترکات اگر دو فرش، اهر و هریس را کنار هم پهن کنیم، کارشناسان خبره فرش با یک نگاه آن دو را از هم تشخیص می دهند. چشمه وزان، کقالق، مزرعه و قراچه از روستاهایی هستند که فرش اهر در آن بافته می شود.
قالی اردبیل
اگرچه در سرتاسر آذربایجان قالی های زیبای شهر و روستایی می بینیم و شهرتی دنیای دارد، اما در گوشه شرقی این نقطه از ایران تنها فرش اردبیل است که نامی برای خودش دست وپا کرده است. قالی اردبیل نیز در دسته انواع فرش ترکی قرار می گیرد و در دو سبک شهری و روستایی و با گره متقارن و پشم گوسفند و بز بافته می شود.